کاشی معقلی
کاشی معقلی یکی از انواع کاشی سنتی است که استفاده آن در دوران سلجوقیان به اوج خود رسید. کاشی معقلی نوعی کاشی مزین به خطوط کوفی بنایی است که استفاده تزئینی آن در سطوح مختلف قابل مشاهده است. به دلیل استفاده زیاد از خط کوفی بنایی در بناها، به آن خط بنایی نیز گفته می شد.
کاشی کاری معقلی جهت زیبا سازی و تزئین بناهای مذهبی استفاده گسترده ای داشته است. طرح های مختلف و جذابی که از کاشی کاری معقلی در می آید از همان زمان های دور مورد نظر مردم بوده است. امروزه نیز از کاشی کاری معقلی در نمای مساجد و قسمت هایی که تزئین با کاشی مورد نیاز است استفاده می شود. برند هیربد نگاره با تخصص در زمینه نصب و ساخت کاشی سنتی معقلی، سفارشات را به بهترین شکل ممکن به تصویر می کشد. پس از ساخته شدن و رواج کاشی هفت رنگ در زمان تیموریان، پیدایش کاشی معقلی و استفاده از آن وسعت یافت. از آن جایی که کاشی کاری معقلی برای زیباسازی انجام می شد، بیشتر در نماهایی نزدیک سطح زمین در قسمت های خارجی و داخلی مساجد استفاده می شد. در معماری اسلامی استفاده از تزئینات سرامیکی رواج بسیار از همان زمان های دور داشته است به شکلی که در زمان صفویه این شکوفایی به اوج خود رسید. تاریخی ترین نمونه این کاشی در ایران متعلق به کاشی کاری معقلی مسجد گوهرشاد مشهد می باشد.
هر کاشی مراحل ساختی دارد که بسته به نوع استفاده آن و شکلی که قرار است به خود بگیرد متفاوت می باشد. در ادامه مراحل ساخت این نوع کاشی سنتی را معرفی می کنیم.
- طراحی خطوط کاشی باید به شکل مرتب بر روی کاغذ پیاده شود. معمولاً این امر بر روی کاغذ شطرنجی صورت می گیرد تا با ایجاد ترسیمی صحیح، طرح کاشی معقلی به شکلی درست و مورد نظر در بیاید. ابعاد و فرم قطعات باید استاندارد و طبق شکل های هندسی باشد تا در نهایت برش و ایجاد یک شکل منتظم سخت نشود.
- تفکیک رنگ و برش مرحله بعدی این کار است. باید طبق طرحی که بدست آمده کاشی ها را با سنگ فرز یا واتر جت برش داد تا ابعاد مورد نظر روی کاغذ، به شکل کاشی در بیاید.
- تخمیر در این مرحله طرح به روش گرته (به شکل معکوس) بر روی سطح قرار خواهد گرفت. و قطعات برش خورده برعکس بر روی سطح چیده می شوند. به این مرحله تخمیر گفته می شود.
- مرحله دوغاب ریزی پس از موارد بالا می آید و بسته به محلی که قرار است کاشی معقلی در آن نصب شود و رطوبتی که وجود دارد، از دوغاب مناسب استفاده می شود.
مزایا و معایب استفاده
مزایای کاشی کاری معقلی بسیار بیشتر از عیب های کوچک آن است. این نوع کاشی کاری سنتی نسبت به هفت رنگ و معرق هزینه بسیار کمتری در بر دارد. به این شکل که انجام تمام مراحل آن و زیباسازی یک دیوار در مسجد با کاشی کاری معقلی هزینه تمام شده کمتری را می طلبد. علاوه بر هزینه کمتر، وقت و زمان کمتری نیز برای هر دو مرحله ساخت و نصب این کاشی نیاز است. نکته بسیار حائز اهمیت مثبت دیگری از این نوع محصولات ، تکه های کوچک آن ها و اجزای کوچکی است که در کار نصب استفاده می شود.
این کوچک بودن خود علاوه بر مزیت زیبایی که به آن اشاره خواهیم کرد، در برابر انبساط و انقباض ناشی از تغییرات دمایی، مقاومت خوبی به نمایش می گذارد. مقاومت بالا در برابر تغییرات دمایی و نپریدن گوشه های کاشی و سالم ماندن آن از مزایای بسیار عالی کاشی معقلی است. از مزایایی که در زمینه تزئینات استفاده از کاشی معقلی را برجسته می کند می توان به استفاده از تغییرات سطح اشاره کرد.
به شکلی که با چینش کاشی ها بصورتی که اختلاف سطح طرح کلی جالبی را در بیاورد، می توان از ویژگی نمای سه بعدی استفاده کرد. برای اجرای طرح معقلی در معماری، گاها از آجر و کاشی بصورت همزمان در نما بهره می برند تا زیبایی و استحکام کار تقویت شود.از معایب اندک نصب این نوع جنس نیز می توان به وزن بالا و طرح های نسبتاً محدود آن اشاره کرد که در برابر ویژگی های مثبت این روش اصلاً حرفی برای گفتن ندارند.از کاشی کاری معقلی در نماهای خارجی زیاد بهره برده می شود. معقلی در بین کتیبه ها، بر ساقه ی گنبدها، پوشش گنبدها و در نمای گلدسته ها کاربرد دارد.علاوه بر موارد گفته شده، کاشی کاری معقلی در پوشش غرفه ها و ایوان ها و طاق ها دیده می شود.
شکل معلوم این کاشی از دور هم قابل تشخیص است. نمونه‌های مختلف این نوع جنس در بناهای قدیمی از جمله مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای اطراف به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تهران نیز مشاهده می شود.